Emocje niepłodności – rola psychologa w staraniach o ciążę

Z reguły kontakt z psychologiem/psychoterapeutą nie jest pierwszą sprawą, o której pomyśli para (bądź jedno z partnerów), która styka się z doświadczeniem zaburzeń płodności. Pomimo, że – jak wskazuje wiele badań – zarówno proces diagnozowania, jak i leczenia niepłodności, niesie za sobą duże ryzyko zakłóceń w funkcjonowaniu emocjonalnym, skupienie na zadaniach (umawianiu wizyt, wykonywaniu badań diagnostycznych, skrupulatnym przestrzeganiu zaleceń, pokonywaniu kolejnych etapów leczenia…) i determinacja w dążeniu do realizacji bardzo jasno określonego celu mogą być tak silne, że to, co dzieje się w sferze emocji pozostaje mniej zauważane, ignorowane, czy nawet tłumione. Jednak zgodnie z aktualną wiedzą, problemom związanym z płodnością przyglądamy się jako zjawisku, które – obok biologicznego – ma także swój społeczny i psychologiczny wymiar. W hierarchii stresorów życiowych (tak nazywamy bodźce wywołujące stres) niepłodność pod względem siły plasuje się wysoko. Świadomość problemu pojawia się stopniowo i raczej niespodziewanie, ponieważ zazwyczaj domniemamy, że jesteśmy płodne/płodni. Zazwyczaj dopiero po pewnym okresie od momentu, gdy para zdecyduje się rozpocząć starania o dziecko, budzi się poczucie, że czas trwania tego procesu jest trudny do przewidzenia, a efekt – niepewny.

W pewnym uproszczeniu można powiedzieć o dwóch zasadniczych sposobach patrzenia na relację pomiędzy ciałem a psychiką.

• Pierwszy dotyczy związku somatopsychicznego, czyli tego, w jaki sposób schorzenia ciała mogą wpływać na nasz stan psychiczny i emocje. W temacie zaburzeń płodności, może to na przykład dotyczyć tego, jakie reakcje emocjonalne pojawią się w odpowiedzi na postawioną diagnozę (np. endometriozy, azoospermii czy wygasania czynności jajników).
• Drugi kierunek – odwrotny – to związek psychosomatyczny. Dotyczy tego, jak stany psychiczne i emocje wpływają na procesy fizjologiczne i zdrowie fizyczne. Wiadomo na przykład, że stres i duże napięcie emocjonalne może wywoływać zaburzenia endokrynologiczne w obrębie osi podwzgórze – przysadka – nadnercza i gonady, co w konsekwencji może skutkować zaburzeniami płodności. W przypadku mężczyzn, badania wykazują, że ilość przebytych sytuacji stresowych wpływa na liczbę i ruchliwość plemników. To tylko nieliczne z wielu przykładów takich zależności.

Te obustronne powiązania pomiędzy tym, co cielesne, a tym, co psychiczne, są niezwykle istotne w kontekście współpracy Pacjentek i Pacjentów z psychologiem/psychoterapeutą. Odzwierciedlają one bowiem wielopłaszczyznowość problemu, a w konsekwencji – wiążą się z kierunkami i formami udzielania pomocy.

Z perspektywy działalności praktycznej psychologa/psychoterapeuty podejmowanej w ramach pomocy osobom zmagającym się z niepłodnością, warto wymienić:

• psychoterapię (indywidualną lub pary),
• psychoterapię wspierającą,
• terapię traumy,
• interwencję kryzysową,
• doradztwo psychologiczne,
• psychoedukację.

Wszystkie wymienione formy wsparcia mogą znaleźć zastosowanie na odmiennych etapach procesu diagnostycznego i leczenia, tak jak na każdym etapie mogą pojawić się u Pacjentek i Pacjentów różne problemy i trudności emocjonalne.

Na przykład, początkowo para (lub tylko jedna osoba z pary) może potrzebować pomocy w poradzeniu sobie z sytuacją kryzysową, jaką jest stwierdzenie niepłodności (tym silniej przeżywaną jako kryzysowa, im wyżej w hierarchii wartości będzie rodzicielstwo). Z kolei, kiedy pojawia się konieczność podjęcia ważnej decyzji, np. o tym jaki będzie następny krok w leczeniu lub o zaprzestaniu leczenia, sprawdzi się psychoterapia wspierająca i poradnictwo psychologiczne. To drugie może być pomocne także w pogłębianiu wiedzy o czynnikach sprzyjających podniesieniu skuteczności leczenia, np. w kontekście prozdrowotnych modyfikacji trybu życia czy przestrzeganiu zaleceń medycznych. Psychoterapia wspierająca zdaje też egzamin, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt istnienia częstych w leczeniu niepłodności okresów pozornego braku postępu, związanych np. z oczekiwaniem przez kilka cykli miesięcznych na efekty przyj­mowanych leków czy efekty zmian w stylu życia (chociażby związanych z rzuceniem palenia).

W późniejszych etapach może pojawić się potrzeba skorzystania z pomocy w przepracowaniu kryzysu emocjonalnego związanego z doświadczaniem niepowodzeń, np. w sytuacji niewystarczających efektów stymulacji hormonalnej czy poronienia. Szczególny charakter będzie mieć pomoc psychologiczna związana z dawstwem i biorstwem komórek – będzie o tym mowa w odrębnym artykule.

• kształtowaniu umiejętności reflektowania i bezpiecznego wyrażania przeżywanych emocji,
• budowaniu adaptacyjnych strategii radzenia sobie w trudnej sytuacji,
• podtrzymywaniu i wzmacnianiu realistycznego poczucia mocy i kontroli nad przebiegiem choroby i swoim życiem,
• przeciwdziałaniu niekorzystnym zmianom w zakresie poczucia tożsamości i obrazu siebie (np. wystąpieniu poczucia bezwartościowości, wadliwości, gorszości),
• w pobudzeniu wiary i nadziei.

Proces leczenia niepłodności ma to do siebie, że niesie ryzyko przeżywania intensywnych emocji o przeciwnych biegunach, w zależności od tego, co aktualnie się w nim dzieje. Ta wahadłowość, w której szansa na zrealizowanie celu raz się oddala (budząc smutek, rozpacz, przygnębienie, poczucie winy), a raz – przybliża (wtedy pojawia się optymizm, nadzieja i radość) potrafi być wyczerpująca, dlatego tak ważne jest wypracowanie adekwatnych i skutecznych strategii zaradczych. Dbanie o swój stan emocjonalny i zwracanie uwagi na przeżycia towarzyszące leczeniu ma też znaczenie profilaktyczne, zapobiegające wystąpieniu depresji czy stanów lękowych.

Natomiast jeśli chodzi o terapię pary, to na początkowym etapie może ona pomóc w:

• zdiagnozowaniu motywacji partnerów do leczenia,
• przeanalizowaniu ewentualnych różnic i dylematów w tym zakresie,
• oczekiwań co do wzajemnego zaangażowania,
• jak też w zwerbalizowaniu emocji towarzyszących samemu rozpoznaniu (co może wiązać się na przykład z ujawnieniem poczuciem winy u osoby medycznie “odpowiedzialnej” za problem) i rozpoczęciu leczenia.

Na dalszych etapach spotkania pary z psychologiem mogą stworzyć przestrzeń dla wspólnego przyglądania się emocjom związanych z jego przebiegiem. Czasem partnerzy miewają trudności w ich wyrażaniu, co może mieć związek z indywidualną problematyką każdego z nich, jak też z obawami przed otwieraniem tematu, ujawnianiem wątpliwości, zniechęcenia czy emocjonalną reakcją drugiej strony. Zdiagnozowanie źródeł ewentualnych trudności w komunikacji i przepracowanie ich może przynieść ulgę i umożliwić bardziej otwartą i bezpieczną ekspresję emocji w parze, a tym samym zredukować pojawiające się napięcie. Spotkania pary z psychologiem mogą być również pomocne w przepracowywaniu trudnych decyzji dotyczących podejmowania lub niepodejmowania kolejnych procedur medycznych. Drażliwe i istotne do omówienia mogą okazać się też kwestie związane z dylematami dotyczącymi ujawnienia (lub nie) problemu dalszej rodzinie czy znajomym.

Leczenie może (choć nie musi) mieć negatywne konsekwencje dla codziennego życia pary, nadmiernie skupionej na jego przebiegu, często kosztem zepchnięcia na margines aktywności, które sprawiały partnerom radość i były źródłem pozytywnych emocji. Mogą pojawić się zmiany w życiu seksualnym – o tym również pojawi się osobny wpis.

Pamiętajmy, że nie ma jednej, uniwersalnej formy pomocy, skutecznej dla wszystkich i w każdym momencie. Każdy z nas jest przypadkiem indywidualnym i na podobne sytuacje życiowe możemy reagować różnie, w zależności m.in. od typu osobowości, temperamentu, indywidualnych zasobów i strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach czy dostępności w wsparcia społecznego. Każdy kryzys życiowy niesie jednak też za sobą szansę rozwoju, zarówno dla jednostki, jak i pary.

Zapraszam na konsultacje psychologiczne w Klinice Medistica Ginekologia + Płodność!

Ewelina Gawlik-Libera, psycholog-seksuolog